Коронавирус хүн төрөлхтний амьдралыг хоромхон зуурт өөрчилж байна. Хэдэн зуун жилд ёс мэт уламжлагдаж ирсэн хүн төрөлхтний зарим соёл аргагүйн эрхэнд өөрчлөгдөж байна. Тухайлбал, ихэнх орнууд найрсгаар гар барьж, хоорондоо үнсэлцэж, хамраа, хацраа, духаа нийлүүлж мэндчилдэг байсан ёс түүхт уламжлалаасаа татгалзахад хүрлээ. Үндэстнээ тэр чигээр нь мөхөөхгүйн тулд мэндлэх соёлоо өөрчилж буддистууд шиг хоёр гараа алга хавсран залбирч зайнаас мэндчилдэг боллоо. Дорнын соёлын энэ мэндчилгээг хамгийн аюулгүй гэж үзээд дэлхийн улс орнууд дагаж эхэлээ. Монгол Улсад коронавирусийн цар тахлын улмаас мөн ялгаагүй олон зүйл өөрчлөгдсөн. Монголчууд бид төрт ёсны уламжлалт цагаан сарын баярыг тэмдэглэхгүй байх уриалгыг төрийн тэргүүн болон, улсын онцгой комиссоос гаргасан. За тэгээд олон улсын эмэгтэйчүүдийн баяр, цэргийн баяр, наурызын баяр гээд бүх нийтээр тэмдэглэдэг бүхий л баярыг төр засгийн зүгээс албан ёсоор хорьсон. Мөн баар, караоке, нийллэг, найр хурим, аливаа баяр ёслол, уулзалт үдэшлэг гээд олноороо цугларч, нийлж архиддаг бүх зүйлийг зогсоосон.

Ерөнхий боловсролын сургууль, их дээд сургууль, цэцэрлэгийн үйл ажиллагааг эртнээс тодорхой хугацаанд хааж, коронавирусийн халдвар Монголд бүртгэгдсэн үед дэлгүүр хоршоо, цайны газар, үсчин тоглоомын газруудын бүгдийнх нь үүд хаалгыг барьсан. Үндсэндээ хүнсний дэлгүүрээс бусдын үйл ажиллагааг зогсоосон. Мөн хилээ хааж, орон нутгийн замыг хааж иргэдийн зорчих хөдөлгөөнийг хязгаарласан. Албан байгууллага компаниуд хурал зөвлөлгөөн хийн цугладгаа больж, том том оффисууд эзгүйрч, хүн бүхэн гэртээ бүгэх болсон. Гэрээсээ дайжиж, ажил албаны нэрээр ихэнх цагаа оффист болон гадуур өнгөрүүлж, гэр орон гэдэг шөнөдөө ирж унтдаг оромж болчихоод байсан байдал орвонгоороо өөрчлөгдсөн. Өглөө үүрээр гараад шөнийн бор хоногтоо ирдэг манайхны амьдрал коронавирусийн энэ үед гэр орондоо эргэж ирсэн. Эхнэр хүүхэд, ээж аавтайгаа бид “танилцаж” байна. Орон гэртээ халуун дулаан орчин бүрдүүлж хайртай хүмүүсээ аюулт цар тахал, халдварт өвчнөөс сэргийлэх ийм хариуцлагатай сорилтын өмнө бид ирээд байна.

Хүн төрөлхтөн олимпийн их наадмаа хүртэл хойшлуулж, Монгол Улс төрийн эрх барих түшээдийг сонгох УИХ-ын сонгуулиа хүртэл хориглон хойшуулах саналыг гаргаад байна. Харин ийм эгзэгтэй, үхэх сэхэхийн сорилттой улаан нүүрээрээ тулсан хүнд бэрх үед Монгол Улсад ганцхан юм өөрчлөгдөөгүй байна. Тэр нь архи зарахыг хэн ч хориглосонгүй. Бүх юм хоригдсон атал ганцхан архи гэдэг зүйл урьдынхаараа, өнөө л дархан эрхтэй хэвээр газар сайгүй зарагдаад элбэг дэлбэг байж байна. Баар караоке ажиллахгүй учир орон байрны ахуйн архидалт хэрээс хэтэрч, агсам согтуу, зодоон цохион, хүчирхийлэл улам даамжран газар авч байна. Ийнхүү өвчин зовлонгийн хажуугаар архи гээч энэ зүйл хамгийн том зовлон учруулж, хор уршиг гай гамшиг дагуулж байна. Ахуйн архидалтын дуудлага өмнөхөөсөө ноцтой хэмжээнд хүрч, гэр орондоо ард иргэд зах замбараагүй архидаж байгааг хууль хүчний байгууллагаас онцгойлон анхааруулсаар байгаа. Гэвч энэ байдлыг таслан зогсоох арга хэмжээг төр засгийн зүгээс, улсын онцгой комисс болон хууль хүчний байгууллагаас аль нь ч анхаарч үзэхгүй нь хачирхалтай.

“Худал мэдээлэлд автахгүй, тараахгүй, цахим орчинд эерэг байж оюуны дархлаагаа хамгаалъя” хэмээн Тагнуулын ерөнхий газраас зогсоо зайгүй иргэдэд сануулж, анхааруулсан мессэжийг ирүүлсээр байгаа. Худал мэдээлэлд автвал оюуны дархлаагаа унагана гэж иргэддээ сэрэмжлүүлж байгаа тагнуулын байгууллага гэр орондоо архидан согтуурч, элийрч балайрч үр хүүхэд, гэр бүлийнхнийхээ үйл тамыг үзэж байгаа архичидаа яах гээд байгаа юм бэ.

Хүн сэтгэл санаагаар тайван байж дархлаагаа хамгаалах ёстой гэдэг. Гэр оронд нь архидалт нүүрлэсэн үед хэн аз жаргалтай амар тайван байх хэрэг вэ. Мөн Эрүүл мэндийн яамнаас “Ам хоолойг давс, сода, тамединий уусмалаар зайлах, тайван ядрахгүй байх. Давс, чихэр, өөх тос багатай хоол хүнс хэрэглэх, шаардлагатай үед утсаар зөвлөгөө авч гэртээ өөрийгөө тусгаарлан ажиглах, биеийн халуунаа өдөрт хоёр удаа үзэж тэмдэглэл хийх, гэртээ агаар оруулах, хүн бүр тусдаа аяга таваг, нүүр гарын алчуур хэрэглэх” гээд бараг л цаг минут бүрт сануулж, гар утас бүхэнд илгээж байгаа. Гэвч энэ бүхнийг чинь архи гээч зүйл үгүй болгож байна. Архи уусан орчин гэдэг ямар муухай огиудас хүрмээр үхширмэл үнэртэй, архичдын үнэр танар, бөөлжис, асгаж цутгасан байдал, орилоон чарлаан ямархан дүр зурагтай байдаг билээ. Ийм үед гэр орондоо цэвэр агаар оруулах, амар тайван аятай тухтай орныг бүрдүүлэх тухай мянга ярьж зөвлөөд нэмэр болохгүй.

Хэдэн жилийн өмнө, нийслэлийн Баянгол дүүргийн нутаг дэвсгэрт таван хүн архинд хордож нас барсан. Түүнтэй холбогдуулан Нийслэлийн Иргэдийн төлөөлөгчдийн хурлаас дөрвөн өдрийн туршид архи согтууруулах ундаа худалдах, түүгээр үйлчлэхийг хориглосон тогтоол гаргаж байсан. Архигүй тэр өдрүүдэд согтуугаар тээврийн хэрэгсэл жолоодсон зөрчил 56.8 хувиар, мөн согтуугаар тээврийн хэрэгсэл жолоодон замын хөдөлгөөнд оролцсоны улмаас гаргасан зам тээврийн осол 83.3 хувиар тус тус буурсан байдаг. Гэмт хэрэг ихээр гардаг нийслэлийн Баянзүрх, Сонгинохайрхан дүүргүүдэд энгийн өдрүүдэд архинаас үүдсэн зөрчил дуудлага 80-120 ирдэг байсан бол архийг хориглосон өдөр ердөө арав гаруй болж илт буурч байсан. Согтуугаар танхайрсан гэмт хэргийн зөрчил бусад өдрийнхөөс 40.4-47.8 хувиар буурсан үзүүлэлт гарсан байдаг. Тэр тухай манай сонин “Шартаж гөлөрсөн монголчууд архинаасаа салах цаг болсон” гэж бичиж байсан. Үнэндээ бид алийн болгон архин далайдаа живж зоомби шиг, ядуу гуйлгачин, өөдгүй үхээнц дорой амьдрах хэрэг вэ.

Цагаан сарыг нийтээр тэмдэглэхийг хориглосон ч хөдөөд айл хэсэж золгуулт хийх тасрахгүй ерөнхийдөө хавтгайрсан архидалт байгааг хүмүүс хэлж байна. Энэ айхавтар халдварт өвчний үед хүн бүхнийг өөрийн гэсэн аягатай, алчууртай байхыг шаардаж байгаа. Тэгтэл Монголын найр хурим, архидалтын ёс горим нь архийг нэг хундага, нэг аягаар тойруулдаг. Ингээд зогсохгүй аяганыхаа ёроолд заавал ч үгүй шавхруу үлдээнэ. “Ёроолыг нь гартал уух нь монгол ёсонд нийцэхгүй. Чи аяганыхаа ёроолд шүлсээ заавал үлдээж, чиний үлдээсэн шүлснээс дараагийн хүн халдварт өвчин авах ёстой” гэж хэлээд байгаа юм шиг ийм муухай ёс горим, бичигдээгүй хууль үйлчилдэг. Хөдөө хот гэлтгүй гэртээ тойрч сууцгаагаад архидацгааж байгаа л бол нэг аягаар тойруулан шүлсээ, нус цэрээ дамжуулж хүртээд байж байгаа нь дамжиггүй. Энгийн үед архины шавхруугаар дамжиж буй С, В вирусийн халдвараас, мөн цэр нусаар дамжих сүрьеэгийн халдвараас бид сүрхий сэрэмжилцгээж байсан бол дэлхий нийтийг хамарч сөхрүүлсэн цар тахлын үед яагаад архиа хорихгүй байгаа юм бэ.

Коронавирус өчигдрийн байдлаар дэлхийн 2001 оронд бүртгэгдэж, нийт 26 мянга 654 хүн нас бараад байна. Америкт гэхэд 14 минут тутамд нэг хүн халдвар аван 20 минут тутамд нэг хүн нас барж байна. ДЭМБ-ын ерөнхий захирал хүн төрөлхтөнд хандсан уриалгадаа “Хүн бүр сэтгэцийн хувьд эрүүл байх явдал хамгийн чухал” гэдгийг анхааруулсан байна лээ. Тэгвэл Монгол Улсын эх захгүй энэ архидалт юунд хүргэх вэ. Онцгой дэглэмийн үед хамгийн түрүүнд архийг хорих байсан юм. Улсын онцгой комисс ахуйн архидалттай холбоотой мэдээллийг цаг бүрт авч байгаа байлгүй. Тэгэхээр архи гээч энэ дархан эрхтэй зүйлийг Монгол Улсын хэмжээнд худалдан борлуулахыг хориглох хэрэгтэй. Тэгж байж энэ улс оронд хэв журам, онцгой дэглэм зүй ёсоор тогтоно. Айл өрх бүр, хүн бүр амар амгалан байж дэлхийг сөхрүүлээд байгаа аюулт цар тахлыг монголчууд ялан дийлж гарна.